Fjerne fremmedspråk

Eva Thue Vold, som er fagansvarlig for fremmedspråkdidaktikk på Universitetet i Oslo, og jeg har skrevet et debattinnlegg som er publisert i Utdanning. I innlegget tar vi til orde for utvidelse av fagtilbudet i skolen med fjerne fremmedspråk som arabisk, kinesisk, portugisisk, russisk osv. Dette forutsetter at vi utdanner lærere i disse språkene.

Innlegget kan dere lese på www.utdanningsnytt.no.

Lånord

Språket vårt er gjennomsyret av lånord. Ingen vet nøyaktig hvor mange lånord norsk har tatt opp i seg i årenes løp, men det vi kan si er at det er så godt som umulig å skrive en lengre tekst om nesten et hvilket som helst tema uten å bruke lånord.

Lånord er som regel så godt innarbeidet i språket at vi ikke legger merke til dem. Bare les nøye gjennom første avsnitt en gang til. Hvilke ord er norske arveord og hvilke ord er lånt fra andre språk? Hvis vi skal velge ett ord som vi har lånt, vil nok mange peke på tema, som vi - i likhet med mange andre språk - har tatt fra gresk. Men visste du at også helt vanlige ord som nøyaktig, mulig og tekst har tatt turen over Kjølen for lenge siden? Nøyaktig og mulig kommer fra tysk, tekst fra latin.

Lånord viser hvilke land vi har hatt kontakt med opp gjennom historien, hvilke land vi har latt oss påvirke av, hvilke land som har imponert oss. Og selv om det er de mange, godt synlige og godt hørbare lånordene fra engelsk som kanskje opptar folk mest i dag, er det ikke engelsk som har lånt flest ord til norsk. Størsteparten kommer fra gresk og latin, fra fransk og fra tysk. De tyske ordene er minst synlige, på grunn av det nære slektskapet mellom tysk og norsk har disse ordene nærmest blitt slukt av norsk.

Apropos lånord, begrepet lånord er et merkelig begrep når en tenker seg om. Vi har jo ikke bedt pent om å få låne ordene det gjelder, og vi har heller ikke tenkt å gi dem tilbake. Tvertimot, vi beholder ordene og bruker dem akkurat som det måtte passe oss idet vi endrer uttalen eller skrivemåten, eller begge deler. Kanskje er det altså bedre å snakke om spredningsord, altså ord som sprer seg - på samme måte som planter og dyr - fra ett land til et annet, slår seg ned, tilpasser seg og før eller senere går opp i språkene som de har spredt seg til.

Masterbloggen

Masterbloggen.no er ein nettstad som har som mål å spre resultata masterstudentar kjem fram til i sine oppgåver. Ein fin nettstad med mange interessante artikler frå vidt forskjellige fagområde.

Masterbloggen har også ei gjestespalte, og til denne spalten har eg skrive eit innlegg om behovet for nye framandspråk i skulen, til dømes kinesisk, russisk, arabisk og portugisisk.

Innlegget kan du lese her: http://www.masterbloggen.no/gjest/vi-ma-laere-nye-sprak/

Diminutiv

Nederland er et lite land, og det er kanskje ikke rart at nederlenderne er blitt verdensmestere i ordforminskning. Oppskriften er enkel: Ta et ord, legg på endelsen -je og du har laget et helt nytt ord som er hakket mer søtt og koselig enn ordet du begynte med. Lingvister kaller dette lille språktrikset for diminutiv. 

Her kommer noen eksempler:

• Nederlendere kaller sitt lille, våte land ofte for Ons kleine kikkerlandje ('Vårt lille, lille froskeland')
• En kjent barnesang begynner med setningen We maken een kringetje van jongens en van meisjes ('Vi danner en liten ring av gutter og små jenter')
• En kop koffie og een glas wijn er selvsagt helt i orden, men skal det være koselig da snakker man heller om een gezellig kopje koffie og een lekker glaasje wijn (eller een heerlijk wijntje)

Diminutiver kan leve helt egne liv i språket, og det kan bli stor forskjell i betydning mellom utgangspunktet og diminutivet. Noen ganger finnes bare diminutivformen. Et eventyr heter eksempelvis sprookje, og det er ikke noe som heter sprok eller sprook.

Det er ikke bare substantiver som kan forminskes, også ord fra andre ordklasser kan under visse omstendigheter mykes opp ved hjelp av diminutivsuffikset -je + s:

• Heb je eventjes tijd betyr noe i retning av 'Har du to sekund?' (even = 'bare')
• Dat was niet zo netjes betyr 'Det var (egentlig ganske) ufint' 
• Hvis en person blir beskrevet som erg simpeltjes, da er det ikke noe kompliment (erg = 'veldig')

Når det kommer til uttalen, kan endelsen -je være litt upraktisk. Det er ikke så lett å legge på -je på ord som slutter på -n, og derfor bruker man (som vi har sett i vin-eksempelet over) -tje: wijn blir wijn-tje. Og en liten mann eller gutt kan kalles klein mann-etje. Å gå fra -m til -j er heller ikke lett, og derfor heter en liten tommel duim-pje, . 

Og siden det er lørdag ettermiddag er det nå tid for en biertje.

Strande

Noen bokstaver har betydelig mer å gjøre enn andre. De syv bokstavene som sammen danner ordet strande er spesielt ettertraktet blant oss språkbrukere. En av grunnen er at vi alltid tyr til ett av disse bokstavene når vi skal bøye substantiv, adjektiv og verb - ihvertfall når vi skriver bokmål.

La oss ta strande-testen.

1. Substantiv, bestemt form
strand              strand-en eller -a
land                 land-et

2. Substantiv, flertall
strand              strend-er
land                 land

3. Substantiv, bestemt form flertall
strand             strend-ene
land                land-ene eller -a

Så langt har vi bare brukt strande-bokstaver (og omlyd i ett tilfelle).

4. Adjektiv, (u)bestemt form
en gul strand   den gul-e stranden / stranden er gul
et stor-t land   det stor-e landet / landet er stor-t

I tillegg kommer former som
den sand-ete stranden
det forjett-ede landet

5. Adjektiv, gradbøyning
den gul-e / gul-ere / gul-este stranden
det stor-e / stør-re / stør-ste landet

Igjen: Bare bokstaver fra ordet strande (og omlyd i ett tilfelle).

6. Verb, nåtid
mannen strand-er
kvinnen land-er

7. Verb, fortid
mannen (har) strand-et eller strand-a
kvinne (har) land-et eller land-a

8. Verb, passiv
strand-es
land-es

Også her: Så lenge vi holder oss til de regelmessige verbene, bruker vi strande-bokstaver.

Homohets

Homohets er et stort samfunnsproblem, til tross for mange vakre ord om mangfold og likeverd. Problemet er så stort at samfunnet har tatt grep. Homohets er ikke lenger uten risiko. Passer du ikke på, kan du - følg godt med - risikere å få en bot på opptil kr 10 000! En bot på kr 10 000 hvis du heter Steve Clark, er keeper i Hønefoss og kaller Stabæk-tilhengere "jævla homser" fordi du blir provosert. Boten er bare rimelig, tenk å oppføre seg så upassende! Det går ikke an, det er et brudd på regelverket! Og da får du bot av Doms- og sanksjonsutvalget i NFF. For homohets, det gjør man bare ikke.

Jo, homohets er dessverre fortsatt et stort samfunnsproblem, og det vil det være så lenge det blir oppfattet som en fornærmelse å bli kalt noe så forferdelig som homo. Men: homohets er å hetse homofile, ikke å skjelle ut folk som homo. Hadde NFF hatt baller, hadde de latt saken ligge. Eller kanskje tatt en prat med Hønefoss-keeperen og de fornærmede Stabæk-tilhengerne om hvordan det er å være homofil, å like fotball og aldri, aldri, aldri å tørre å ta med kjæresten sin på kamp fordi det er upassende, jo: svært upassende å elske noen av det samme kjønn.

Byen

Eg har skrive ein kort artikkel om gamle byar og gamle språk til Østfold Mållag si årbok for 2012. Årboka, som inneheld mykje språkleg knask, kan tingast for den latterlege sum av kr 100 hos leiar Magne Aasbrenn, magne.aasbrenn@gmail.com.

Om gamle byar og gamle språk
Språket vårt er ein by. Ein moderne, pulserande by – sjarmerande, men uhyre upraktisk; vakker, men fullt av feil og manglar. 

Eit godt bykart er ikkje berre eit praktisk hjelpemiddel, det er også eit kulturhistorisk dokument som fortel like mykje om livet i gamle dagar som om situasjonen her og nå. Berre sjå nøye på eit kart over til dømes Moss. Byen ligg der Morsa strøymer ut i Oslofjorden, godt beskytta av Jeløya mot dei heftigaste vindkasta frå det opne vatnet. Sentrum er lett å finne: gatene ligg hulter til bulter med Storgata som ein livsnerve på langs. Herifrå peikar hovudvegane i alle retningar, nett som trådane i eit edderkoppnett: over på Jeløya, nordover mot Son og Oslo, østover mot Kirkebygda og sørover mot Værne og Dilling og videre utover på Raet. Kartet viser korleis byen har spist seg inn i land­kommunen Rygge, kven som har vore viktige personer for Moss, kva for preg hamna og industrien har set på byen, korleis E6 framleis fungerer som skilnad mellom byen og marka, osb.

Ein by som Moss, og alle andre byar som ikkje har oppstått på teiknebordet, lever av og med historien. På godt og vondt. Gamle byar har sjel, trekkjer folk – folk som handler, drikker kaffi og øl og skapar liv. Men gamle byar er også upraktiske. Gatene er smale, det er eit herk å parkere bilen, husa er for små til å bo eller drive butikk i. Nye tider stiller nye krav, byen endrar seg – vegane må utvidast, nye bydelar byggjast og kan hende sentrum døyr og oppstår på nytt ein annan stad. Dei som likar byen som den var, motset seg og prøver å gjera noko – samstundes som utviklinga går vidare, styrt av deg og meg som brukar byen kvar dag.

Slik er det også med språket. Me som brukar språket kvar dag, lever av og med språket si historie. Språket er eit praktisk hjelpemiddel for kommunikasjonen oss imellom, og det er samstundes eit levande oppslagsverk over vår eige (brokete) historie. Me brukar byen, og me brukar språket. Slit ut gamle ord og språklege strukturer, tilfører nye ord – ord som me lagar sjølv eller hentar frå utlandet –, me bøyer og tøyar språket slik at det passer til nye bruksområde som tatoveringer og sms og spanande matrettar frå utlandet. Språket vårt er work in progress.

I sentrum er det gjerne trongt med folk og hus og bilar, mens det kan være godt om plass og til og med stille og øyde andre stader i byen. Det er ikkje annleis i språket vårt. Me har ord og bokstaver som me ikkje kan få nok av, samstundes som det sanneleg finst mange einsame, nærast gløymde ord og bokstavar óg. Eksotiske bokstavar som w, x og z er til dømes ikkje særleg populære blant folk. Hadde disse bokstavane vært ein bydel, hadde me kanskje vurdert å rive husa og byggje noko nytt og moderne. Men w, x og z høyrer til språket, dei har vært der lenge og språket hadde sett annleis, framand ut om me hadde erstatta dei med lydekvivalentane v, ks og s – sjølv om det mogleg hadde gjort språket meir effektivt og – paradoksalt nok – meir nordisk og mindre eksotisk.

Nokre gater og nokre bokstavar er lite populære, andre er fullstendig overbelasta.  Eit eksempel er bokstaven e, stakkars e som må bære ein så tung last heilt aleine. Så langt i denne teksten har eg brukt bokstaven e heile 346 gangar. Bokstaven æ, som lydleg sett ikkje ligg langt unna e, har eg derimot berre brukt ni gangar. Det er kan hende ineffektivt og urettferdig både mot e og æ, men me kan ikkje berre endre på det – sjølv om det i og for seg finst nokre gode argument for det, i kvart fall når ein tenkjer på korleis e uttalast i Østfold.

Gamle byar og gamle språk er ikkje alltid skrudd saman på ein logisk måte, set med våre auge. Det er til dømes ikkje logisk at Bastø-ferga går frå Moss sentrum, men det er heller ikkje enkelt å endra på det. At kaia ligg der hun ligg, har historiske grunnar – nett som måten me skriv visse lydar og ord er historisk forankra og ikkje alltid innlysande for dei som lærer språket i dag. Eit eksempel på dette er den stumme g-en og d-en i eit ord som gjeld. Hadde målet med skriftspråket eine og aleine vore å gjengi talespråket på ein effektiv måte, hadde jell vore meir enn nok, i alle fall for dei fleste av oss. Men eit forslag om å slette alle dei stumme lydane frå skriftspråket hadde sannsynleg (og med rette) møtt mykje motstand blant folk flest. Jau, skriftspråket blir tilpassa talespråket, men berre delvist og i eit mykje lågare tempo enn endringane i talespråket (og dei delane av skriftspråket som ligg utanfor læraren og redaktøren si raudpenn, sjølvsagt). Så tida vil vise om me fortset skal skriva gjeld, eller om me går over på jell.

Ingen by er perfekt, det er alltid noko som ein saknar på staden en der ein bur. Ein god gammaldags pipe- og tobakkforretning, ein høgskule, ein skikkeleg hoppbakke osb. Slik er det også i språket. Ingen språk er prefekt, heller ikkje norsk. Her kjem nokre «ting» norsk manglar:

• Ein skilnad mellom eit inkluderande og eit ekskluderande «me», altså eit «me» som inkluderer dei som blir snakka til og eit «me» som held dei som blir snakka til utanfor. Eit døme: Når styret i eit firma kallar dagleg leiar inn på teppet for å svare for tapet i første kvartal, då kan dei seie: «Me vil gjerne ha ein forklaring for…» (med referanse til styret) eller «Me må finna ei løysing for…» (med referanse til alle rundt bordet, dagleg leiar inkludert).
• Noko alle skuleelevar, men også dei fleste vaksne (lærarar inkludert) gjer feil, er kommasetting. Eit eige komma for oppramsingar hadde mogleg hjelpt på: «Fredrikstad kommune, som består av dei tidlegare kommunane Fredrikstad˛ Kråkerøy˛ Borge˛ Rolvsøy og Onsøy, er kommunen med flest innbyggjarar i fylket.
• Eit skikkelig system for å skilje korte og lange vokalar: Det er ikkje mogleg å sjå på skrivemåten om eit ord som helt skal uttalast med kort eller lang e. (Det er dessutan direkte urettferdig mot konsonanten m at me ikkje tillét ho å doblast på slutten av eit ord, mens alfabetnaboane n og k har lov til det

Både byane våre og språket vårt er med andre ord fullt av feil og manglar, og takk og pris for det. Eit perfekt språk kan berre oppstå på teiknebordet, men det er ikkje gitt at me hadde syntes dette perfekte språket hadde vore like fint og vakkert som språket me er vant med frå barnsbein av (eller som me har lært som framandspråk), språket som me brukar kvar einaste dag, som me slit ut, språket som me tøyer og bøyer i alle moglege og umoglege retningar, språket som me – kvar og ein på vår eigen måte – er med på å gjera klar for framtida.